STANFORD HAPİSHANE DENEYİ

Philip ZIMBARDO tarafından 1971’de yürütülen Zimbardo Hapishane Deneyi diğer bir adıyla Stanford Hapishane Deneyi’ nin amacı uyum ve itaatin insanların normalde sergileyeceklerinden hatta sergileyeceklerini düşündüklerinden farklı tür davranışlara nasıl ittiğini açıklamayı amaçlıyordu.  Sadece kötü insanların kötü şeyler yapacağını inanmaktayız. Yani aslında bu konuda bir ön kabule sahibiz fakat bu anlayış her zaman öyle olmuyor. Belli durumların normalde sıradan bireyler olan insanları sıra dışı kötülükte davranışlara itmesi mümkündür. Bu araştırmanın asıl amacı toplumsal normların tutuklu ve gardiyan rolündeki katılımcıların davranışlarını nasıl etkileyeceğini incelemektir.

Katılımcılar deneyin ne deneyi olduklarını bilerek kabul etmişlerdir ve bu katılımcılar gazete ilanı ile bulunmuşlardır. Herhangi bir fiziksel ya da psikolojik sorunlarının olmadığından emin olmak için de testlere tabi tutulmuşlardır. Hepsi de benzer geçmişlere sahip orta sınıf, üniversite öğrencileridir. Deneye 18 öğrenci katılmış ve hangisisin gardiyan hangisinin tutuklu olacağına yazı tura atılarak karar verilmiştir.

Zimbardo bu deneyin olabildiğince gerçekçi olmasını istemektedir bu yüzden de tutuklu konumundaki katılımcıları hiç beklemedikleri rastgele günlerde tutuklatmıştır ve tutuklamalar üniversitenin bağlı olduğu bölge karakolu tarafından aslına uygun şeklinde tutuklanmışlardır. Parmak izleri alınıp hapishane fotoğrafları çekildikten sonra üstlerine tutuklu üniformaları verilmiştir. Bunun ardından katılımcılar Stanford Üniversitesi’nin bodrum katına kurulan yapay hapishaneye konulmuşlardır ve her tutukluya da birer numara verilmiştir. Tutuklu statülerini akıllarından çıkarmasınlar diye ayak bileklerine prangalar takılmıştır ve daha sonra da sahte hapishane odalarına konulmuşlardır. Odalarında pencere ve saat gibi şeyler yoktur çünkü amaç gerçek hapishane ortamını en iyi şekilde temsil edilmesini sağlayarak dış dünyadan koparmaktır. 

Zimbardo, deney başlamadan gardiyanları oynayan katılımcılar ile bir toplantı yapmıştır ve tutuklulara hiçbir şekilde fiziksel bir zarar veremeyecekleri konusunda uyarmıştır fakat Zimbardo, tutsakları kontrol etmek için başka yöntemler kullanabileceklerini belirtmiştir. Tıpkı tutuklular gibi gardiyanlara da üniforma dağıtılıp cop da verilmiştir. Bu verilen coplar fiziksel şiddet için değil fiziksel şiddet tehditinde bulunmak için kullanacaklardır. Gardiyanlar ayrıca tutuklulara isimleri ile değil tutuklulara verilen numaralar ile seslenmeleri gerektiği de söylenmiştir. Gardiyanlar, asayiş ve düzeni sağlamak için ne gerekiyorsa yapmakta özgürlerdir.

Deneyin ilk günü olaysız geçmiştir. Yani tutuklular işin ciddiyetini henüz kavramamışlardır ve gardiyanlar onlara emirler verirken hala kendilerini garip hissetmektedirler. Sonraki günler ise işler yavaş yavaş değişmiştir. Tutuklular bu durumdan oldukça sıkılmış ve gardiyanlara karşı ilk isyanlarını başlatmışlardır. Örneğin kendilerini odalarına kilitlemişlerdir. Gardiyanlar bu durumu sahte otoritelerine karşı bir hakaret olarak kabul etmişler ve mücadeleye başlamışlardır. Buna karşılık tutuklular karşıt bir tepki için numaralarını yırtıp gardiyanlara hakaretler savurmaya başlamışlardır. Bir noktadan sonra gardiyanlar tutukluları gerçekten kontrol edilmesi gereken tehlikeli insanlar olarak görmeye başladılar. Bu düşüncelerinden sonra daha da ileri giderek tutukluları çırılçıplak soymak gibi cezalandırıcı tutumlar sergilemişlerdir. Gardiyanlar bu isyanları bastırıp isyancıları tecrit odalarına hapis etmişlerdir. Tutuklular 36 saat sonra ruhen çökmeye başlamışlardır ve ilk tutuklu depresif belirtiler ve saldırganlık davranışları gösterdiğinden deneyden çıkarılmıştır. Durum daha da vahim bir hal almaya başlamıştır örneğin tutuklular açlık grevine başlamışlardır. Gardiyanlar da buna tepki olarak tutuklular bitkin duruma düşene kadar zorla egzersiz yapmaya zorlanmışlar ve tuvalete gitmelerine izin vermeyip kovalara yapmalarına zorlayıp ve bu kovaları da boşaltmalarına izin vermiyorlardır. Aynı zamanda gardiyanlar temelde onları birbirlerine düşürüp yıldırmayı amaçlıyorlardır.

Zimbardo da hapishane müdürünü oynayıp kendisini de bu durumun içine sokmuş oldu. Deneyin kontrolden çıkmış olduğunu hiç fark etmemiştir ve artık deneyin altıncı gününde kız arkadaşı hapishaneyi ziyarete gelmiş ve gördüğü manzara onu çok fazla dehşete düşürmüş ve Zimbardo’dan deneyi durdurmasını istemiştir. Zimbardo dışarıdan gelen birinin ona gerçeği göstermesi üzerine gerçeği görmüş ve sonunda deneyi erken bitirmeye karar vermiştir. Zimbardo bu kararı verdiğinde deneyin altıncı gününe gelinmiş ve tutsakların yarısı ciddi ruhsal çöküntüye girmiştir. Gardiyanların ise hiçbiri deneyden erken ayrılmamıştır.