PSİKOLOJİDE SANAL GERÇEKLİK

Sanal Gerçeklik Nedir?

Sanal gerçeklik kavramı sürekli gelişen bir alan olmasıyla birlikte alanı psikolojiye kadar genişlemiştir. Sanal gerçeklikte temel amaç, insan ve makine arasındaki engellerin ortadan kaldırılması ve ulaşması zor olan ortamları birkaç makine yardımıyla, daha hızlı ve ekonomik şekilde sağlamaktır. Sanal gerçekliğin kullanıldığı diğer alanlardan bazıları elektronik ve makine mühendisliği, havacılıkta ve askeriyede kullanılan simülasyonlar, insan anatomisi gibi alanlardır.

Sanal Gerçekliğin Psikoloji Alanına Katkıları

Sanal gerçekliğin psikoloji alanına uyarlanması sağlayan en büyük etmenlerden biri sanal çevre ile gerçek dünyadaki hareketlerin beyinde neredeyse aynı etkiye sahip olduğunu gösteren araştırmaların olmasıdır. Sanal gerçekliğin psikoloji alanına katkıları arasında ulaşılması fiziksel veya ekonomik açıdan zor olan ortamlara bir terapi odası içerisinde ulaşmayı sağlaması, danışanın kendini rahatsız hissetme ihtimali olan konularda mahremiyeti koruması, danışanın terapistin söylediklerini olması gerektiği gibi uygulayıp uygulamadığını göstermesi gibi konular yer almaktadır.

Sanal Gerçekliğin Psikolojideki Uygulama Alanları

Bilişsel davranışçı terapi kapsamında uygulama alanına giren sanal gerçeklik yönteminin başlıca kullanıldığı alanlar şunlardır:

Fobiler

Çeşitli fobilerin tedavisinde en sık başvurulan yöntem olan maruz bırakma yöntemi, sanal gerçeklik sayesinde daha ulaşılabilir ve kontrollü hale gelmiştir. Örneğin, uçak korkusu olan birini uçağa maruz bırakmak için seans kapsamında havaalanına gitmek zor ve maliyetli olacaktır ancak sanal gerçeklik yöntemleri ile (sanal gerçeklik gözlüğü, simülasyonlar vb.) seans odasından çıkmaya gerek kalmadan kişi korkusuna maruz bırakılabilir. Maruziyet, terapistin kontrolünde olacağı için daha etkili olacaktır ve gerektiği noktada arttırılıp azaltılabilir, doğru yapıldığına emin olunabilir. 

Psikoeğitim

Örneğin uyku hijyeni eğitimi almış bir danışanın bu eğitimi evde doğru uygulayıp uygulamadığını bilemeyiz ancak seans odasında, terapistin kontrolünde, bir sanal gerçeklik yöntemi ile aldığı eğitimi uygulayan danışanın nerelerde yanlış yaptığına birinci elden tanık olma imkanını elde ederiz. 

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)

Sanal gerçekliğin kullanıldığı bir başka alan ise travma sonrası stres bozukluğudur. Sanal gerçeklik yöntemi ile yaşadığı travmaya maruz bırakılan bireyin tekrardan canlandırılması imkansız veya etik olmayan travmasının üstesinden gelebilmesi hedeflenir. 

Obsesif Kompülsif Bozukluklar (OKB)

Sanal gerçeklik obsesif kompülsif bozuklukların tedavisinde de kullanılmaktadır. Örneğin temizlik obsesyonu olan bireyin kompulsiyonlarını birinci elden gözlemlemek için seans odasında birey sanal gerçeklik yöntemi ile kirletilmiş bir ortama sokulabilir ve bireyin farkında olmadan yaptığı davranışlar (örneğin bir kez temizlemek için kullandığı beze bir daha dokunamaması) gözlemlenebilir.

Sanal Gerçekliğin Psikoloji Alanındaki Limitasyonları

Sanal gerçeklik efektif bir yöntem olsa da henüz yeterince yaygın olarak kullanılmadığı için sanal gerçekliğin uygulanması ile ilgili yapılan araştırmalarda genel bir yargıya varmak için yeteri kadar büyük bir örnekleme ulaşılamamaktadır. Aynı zamanda yapılan araştırmalar çoğunlukla Batı’da yapıldığı için ortaya çıkan sonuçları genellemek doğru olmayacaktır. Bir başka limit ise yaş sınırıdır. Yapılan araştırmaların çoğunda 18 yaş üzeri katılımcılar dahil edilmekte ve yine ortaya çıkan sonuçları her yaş grubuna genelleyememekteyiz. Ancak tüm bu limitasyonların zamanla sanal gerçekliğin uygulamasının artmasıyla birlikte ortadan kalkacağını söylemek mümkün olabilmektedir.

Kaynakça

Paul M, Bullock K, Bailenson J. Virtual reality behavioral activation as an intervention for major depressive disorder: case report. JMIR Ment Health 2020; vol.7

Kurbanoğlu SS. Sanal gerçeklik: gerçek mi değil mi? Türk Kütüphaneciliği 10,1 (1996), 21-31.

Zheng JM, Chan KW, Gibson I. Virtual reality: a real world review on a somewhat touchy subject. IEEE Potentials 1998, 20-23.

Foreman N. Virtual reality in psychology. Themes in Science and Technology Education, Special Issue, Klidarithmos Computer Books, 225-252.

Üzümcü E, Akın B, Nergiz H, İnözü M, Çelikcan U. Anksiyete bozukluklarında sanal gerçeklik. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2018;10(1):99-117.

Derin G, Öztürk E. Yapay zeka psikolojisi ve sanal gerçeklik uygulamaları. Siber Psikoloji. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2020:41-7.

Geraets CNW, Wallinius M, Sygel K. Use of virtual reality in psychiatric diagnostic assessments: a systematic review. Frontiersi in Psychiatry 2022, vol.13, Article 828410.